51. utgåve | 1. desember 2022 | BOKESSAY
Trulause dikt
Diktet vil også gjerne vere sine språklege moglegheiter, i tillegg til sine språklege realiseringar. Litt om forholdet mellom delane i Tone Hødnebøs Nytte og utførte gjerninger (2016).
AV SINDRE EKRHEIM
Kva er poesi når den kjem til stykket. Eitt dikt? For diktet er vel udeleleg, er det ikkje? Sjølv om poeten let dikta bli til bok som blir selt og spreidd på marknaden, er diktboka delt som udeleleg, dikta i boka er stabile, innfreste for æva – lik ei marmorinnskrift. Eller? Og likevel er boka delt i bokstavar, ord, vers, strofer, segment, sider, avdelingar. Kva eining er diktet? Er det boksida eller kombinasjonen av vers og strofer. Er diktet ein fast forbindelse eller eit ustabilt og trulaust kombinatorisk forhold. Kan ein i prinsippet støyte om på diktlinene, riste dei saman på nytt i ein tryllehatt for så å trekkje dei opp i ein ny orden, fint og fargerikt lenka i kvarandre. Kjem det same diktet or hatten, eller er diktet då eit anna. Og finst det eit første dikt og eit avleidd dikt då, eller speglar dei kvarandre.
Slike spørsmål blir kvervla opp når eg les Tone Hødnebøs Nytte og utførte gjerninger frå 2016. Her blir ein vitne til ei restrukturering eller nydistribuering av dikt og diktliner, særleg i Del 1 og Del 3. Ikkje heilt identiske, men liknande spørsmål vekkjer boka Eit dikt vert aldri ferdig – teksthistorien til Olav H. Hauges dikt (2016) av Asta Marie Bjorvand Bjørkøy: I boka blir det nøye dokumentert korleis Hauge endra ord, bytta om på liner og filte på dikta sine, etter at dei var både trykte og dels kanoniserte. Her ligg jo også ein openberr risiko for å øydeleggje diktet, i staden for å vøle og forbetre det, altså setje heile diktet – det såkalla fullkomne kunstverket – over styr. Samstundes tydeleggjer flikkepraksisen ei bevisstheit om at eit godt dikt aldri blir godt nok, ontologisk sett er det ikkje mogleg, i denne verda, å skape det perfekte diktet. Ikkje før diktet er øydelagd, ser ein kor godt det er. Både Høndebøs og Hauges praksis syner at diktet kan og kunne ha vore annleis. Deira praksis peikar på diktet som noko uendeleg, som noko som ikkje enno er løyst.
Nytte og utførte gjerninger består av tre delar. Delane utgjer eit slags triptykon, eit såkalla alterskap. Ein kan også tenkje den overordna komposisjonen som ei spegling av den menneskelege anatomien, kroppen, der Del 1 og Del 3 er armar og hender.
Det er dei to fløydørene, eller armane og hendene, som kan faldast over og skjule midtpartiet, eg konsentrerer meg om, men streifar delen i midten om det passar meg, eg freistar ikkje uttømme denne rike diktboka, men feste blikket på eitt aspekt. Del 3 består så å seie av dei same dikta og linene ein finn i Del 1, men linene og dikta har der fått ein annan orden. Dikta og linene er snudd om speglingsaksa si, slik at dikta og linene kjem i motsett rekkefølgje. Del 1 og Del 3 er, eller verkar, symmetriske, dei kan samanliknast med venstre- og høgrehanda – som balanserer delen i midten, som held den oppe på to bein.
Dikta er spekka av speglings- og symmetrireferansar, med alt frå sommarfuglar til omgrep frå geometrien. Matematikken spelar ei openberr rolle, formelt og innhaldsmessig, i boka. Hødnebøs dikt minner om og trekkjer fram kvinnelege matematikarar frå antikken og fram til i dag. Dei har gjort skjelsetjande vitskaplege oppdagingar, men er gløymde. Slike som Teano, Hypatia, Émilie de Breteuil, Ada Lovlace. Det er særleg i midtre delen, den som kan skjulast av dei to fløydørene, at desse gløymde vitskapspionerane blir trekte fram. Hødnebø demonstrerer i diktboka både kor sterkt poesien er knytt til mønstre (matematiske og andre) og at poesien også handlar om ein kombinatorikk, ein praksis der det gjeld om å finne det rette forholdet eller den rette forbindelsen mellom orda. Matematikkens språk og omgrep blir også integrerte som allusjonar, som bilete i boka:
VII
Elva er grønnsvart,
tre svaler flyr over oss
og uansett hvor lenge jeg ser
er øynene mine betente.
To øyenstikkere streifet vannhinnen,
en svane kom for tett på,
og jeg tenkte at dette er summen
av de enkelte delene.
Her blir det ikkje sagt noko om at summen er større eller mindre enn de enkelte delane, for om summen var større, ville ein jo overskride matematikken, men ein kan kanskje likevel tenkje at det her er inkommensurable storleikar som «øyenstikkere», «vannhinne» og «svane» som blir summerte. I diktet er det også mykje tal og teljing, «tre svaler», «to øyenstikkere», «en svane», «oss» (fleirtal) og «jeg» (eintal), som om ein freista få kontroll på det blikket ser. Og det er avleiingar av talforhold, for «øynene» i siste verset i strofe ein føregrip eller impliserer to, noko som så å seie blir eksplisitt i første verset i neste strofe, «to øyenstikkere».
Dei to siste linene står fram som ei god løysning, om enn ikkje innafor matematikken, men iallfall i poesien, som avsluttande liner på diktet og den natursituasjonen diktet fangar inn. Diktet er med sine 4 x 4 liner symmetrisk og konklusjonen i diktet harmonisk – jamvel om det er noko som skurrar i harmonien, for «en svane kom for tett på». Dette med å finne ei løysing på noko, løyse opp, eller erfare det oppløyste, er forresten ein synleg leietråd gjennom heile diktboka. Ein høyrer om alt frå å glatte ut flokane i håret, «Rapunsels hår var sterkere enn et tau. / Håret mitt var tynt og flokete». Og om at «Torden renser luften», ellar at Penelope som «løste opp om natten den hun vevde om dagen». Mange fleire døme finst.
Men kva kan ein gjere med dei enkelte delane, kva skjer mellom Del 1 og Del 3? Som sagt så finn ein att versa frå Del 1 i Del 3, men no omsnudde, i motsett rekkefølgje. Nummereringa av dikta gjer at Del 1 er ei oppteljing (i romartal) og Del 3 er ei nedteljing (ved hjelp av arabiske tal). Slik kjem den første nummererte sekvens i oppteljinga att som nest siste sekvens i nedteljinga. Men også linene i Del 1 blir i Del 3 omsnudde, dei kjem som sagt i motsett rekkefølgje:
I
Hagen er bekmørk,
biene surrer og surrer seg bort
det fins mange slags setninger
og det er nok av forstyrrelser,
men hvor personlige skal vi bli
(frå Del 1)
2.
Hvor personlige skal vi bli?
Det er nok av forstyrrelser
og ekkoer fra fugler inntar hagen.
Det fins mange slags setninger,
biene surrer og surrer seg bort.
Hagen er bekmørk.
(frå Del 3)
Det ser ut som ein fullkomen symmetri, teksten snur seg rundt speglingsaksen, men ikkje heilt. Del 1 inneheld XXI diktsekvensar, medan Del 3 har 17 diktsekvensar. I sitatet ser det ut som om linene i Del 3 er snudd om, slik at det som var første line i den første diktsekvensen (I) er siste line i den andre sekvensen (2). Men det er også ting som ikkje harmonerer, for i 2. finst ei ekstra line: «og ekkoer fra fugler inntar hagen». Nett den lina finn ein ikkje att i sekvensane i dikt XXI eller i Del 1. Lina stammar frå eit dikt i Del 2, som heiter «Inversjoner». «Inversjonar» er eit dikt i 24 nummererte punkt eller maksimer, der punkt nummer 1 lyder: «Å tro er å håpe på ein orden». Blant desse punkta finn ein altså ekstralina, som del av punkt nummer 6: «Det mørke og mystiske inntar hagen, og ekkoer fra fugler». Inversjon er forresten eit omgrep frå meteorologien, og tydar at temperaturen stig med høgda, noko som er det motsette av den normale situasjonen, vanlegvis vil temperaturen minke jo høgare ein stig. Ekko-lina kan nok lesast som ein metakommentar, eller ei gjentaking, for sekvens 2. er også eit ekko av sekvens XXI, men som ekko er lyden forvridd, ikkje lenger heilt den same som originallyden. Gjentakinga er ikkje ei identisk gjentaking. Noko har forskuve seg i mønsteret, eller mønsteret har forskuve seg sjølv. Noko har kome inn i maskineriet.
Jamvel om det eksisterer ein fjern, tørr, klår og hard avstand i dikta, skapt av den rasjonelle impulsen, finst også ein klaustrofobi her, viljen til eller forsøket på å sprengje seg or systema, sprenge systemet frå innsida, gi systemet eit menneskeleg moment. Pionerkvinnene i matematikken som blir gløymde, gjer oppdagingar innafor matematikken og bringar den framover, dei arbeider innafor og med dei systema og maskineria som undertrykkjer og dømmer dei til gløymsla. Hødnebø arbeider ikkje som ein matematikar med poesien. Hødnebø freistar å sjå om mønstra og systema sjølv på eit eller anna punkt kan bli trulause, fornekte seg sjølv. Viss ein ikkje trur på systema (jamfør «1.Å tro er å håpe på ein orden»), håper ein vel på uorden eller ein heilt annan orden.
På eit vis gjer Hødnebø diktet til ein trulaus, svikefull og upåliteleg storleik. Det er praksisen ho demonstrerer som poet i denne boka som bidreg til det. For når eit dikt blir endra framfor augo på lesaren, får ei anna rekkefølgje, kan det prinsipielt sett få enda ei ny rekkefølgje og ny orden. Diktet blir omgitt av moglegheiter. Det gjer at diktet på papiret så å seie løyser seg opp. Eit kunstverk er oftast ein rimeleg stabil storleik, jamvel om kunstverket kan romme ein tidssekvens slik som diktet som språkkunst gjer, diktet tek tid og det kan skje ei utvikling. Men vanlegvis forandrar ikkje materialiteten i kunstverket eller diktet seg. Tolkingane er rett nok ulike og dei endrar seg over tid. Men når poeten og poesien sjølv så å seie endrar eller bidreg til å gjere materialiteten i verket flytande, nett som om ei tolkingsverksemd alt hadde sett inn, er det eit radikalt grep som også rammar poesien, vender seg inn i og mot kjernen av poetens verksemd, i den forstand at det undergrev poesien, eller bileta ein har av poesien.
Samstundes er Nytte og utførte gjerninger heilt inne i poesien, inne i bileta me har av han. For trass i at dikta tilsynelatande undergrev seg sjølv, syner dei også fram dikt i nærast si klassisk form. For god form byggjer på regel, symmetri og likskap, og nett det finn me i denne boka. Me oppfattar kanskje det som fell inn i mønsteret, først. Og kanskje har me ein tendens til å stengje ute avviket og brotet på mønsteret – som støy. Somme seier at kravet vårt til harmoni har samanheng med muskelminnet, at musklane våre hugsar då me kom oss opp på to bein og måtte halde balansen ved å strekke ut armane, hendene. Balansere.
Diktet er, som tidsforlaup, ein heilskap som fell saman og desintegrerer framfor augo våre. Me byggjer det opp i lesinga, frå mindre delar og betar til større einingar. Byggverket som blir fullført i lesinga vår, er ikkje alltid stabilt, det vaklar og står ikkje alltid så godt, for diktet øydelegg seg sjølv, det er allereie byrja å pirke i fugene, å undergrave seg sjølv og si aktualisering, for samstundes å vere og bli eit heilt anna (bygg)verk. Diktet vil også gjerne vere sine språklege moglegheiter, i tillegg til sine språklege realiseringar.
SINDRE EKRHEIM, f.1967, er poet, kritikar og redaktør for Krabben.
