87. utgåve | 9. november 2023 | BOKMELDING
Tekstane, eller vitnesbyrda, i Ringe hjem avslører eit totalt humant samanbrot.
DIKT
Ida Börjel
Ringe hjem: avlyttede samtaler fra russiske soldater i Ukraina
Gjendikta frå svensk av Martin M. Sørhaug
238 s.
Audiatur 2023
AV SINDRE EKRHEIM
Det dokumentarpoetiske verket Ringe hjem: avlyttede samtaler fra russiske soldater i Ukraina av Ida Börjel verkar sterkt på meg som lesar. Det er forferdande. Tekstane, eller vitnesbyrda, avslører eit totalt humant samanbrot.
Ramma inn av forordet til Kateryna Mishchenko og etterordet av Ida Börjel, møter ein her transkripsjonar av mobiltelefonsamtalar mellom russiske soldatar i Ukraina og skyldfolk heime fanga opp av ukrainsk etterretning. Fleire av desse opptaka har vore publiserte i media. Men eg må seie at den dokumentarpoetiske handsaminga til Börjel, der materialet er brote opp av diktets linedelingar og blankliner, gjer at dei som poetisk skrift, har ei heilt anna kraft enn dei ofte biletlagde opptaka eg har høyrt. Denne dokumentarpoesien ønskjer også at lesaren skal ta stilling, men poesien er ikkje på nokon måte forførande, eg trur berre at den i større grad enn andre medium maktar å representere det uhyrlege som finst i desse røystene. Å dokumentere er i seg sjølv ei motstandshandling.
26. MAI
vi renser kjellere
Vi renser kjellere vil du
vite hvordan
vi spør ikke om det er noen der
vi kaster en granat inn
helvete
hvem faen bryr seg *latter* enheten vår
kalles den kalles for Selvmordspatruljen
Seriøst
Halssnittpatruljen hvem faen bryr seg
karene
fortalte at det finnes en annen enhet
de tok en kvinne til fange
skar av henne tungen
så hun ikke kunne si noe
bare tok henne
og drepte henne etterpå
jeg gjør ting her jeg
ødelegger alle jeg
helvete heller om jeg bryr meg
sivile
eller ikke uansett
(…)
Dei oppfanga telefonsamtalane mellom russiske soldatar og skyldfolket heime, viser for det første ein forstyrrande kontrast mellom intimsfæren og krigens realitetar. For det andre er mange av tekstane reine sjokkarta vitnesbyrd om drap, tortur og krigshandlingar. For det tredje er det å lytte til røystene frå mentalt nedbrotne, øydelagde og traumeråka menneske skakande. Og så bør ein kanskje i lesnaden også akte på lyrikksjangerens tradisjonelle konnotasjonar, altså lyrikken som stad for overskriding og utopisk lengt, som her desintegrerer fordi rørsla går motsett veg, skrur seg inn i det utsiktlause mørket.
Forsøk på å karakterisere eller skildre leseopplevinga risikerer å ende i ein klisjé om at tekstane utleverer ein til det ordlause sin avgrunn. Giorgio Agamben skriv ein stad at vitnesbyrdet, trass i at det botnar i kjennskapen til det uhyrlege, ikkje klarer å tematisere dette i språket, men berre demonstrere det som ein cesur eller ei forstyrring (også kalla Levis paradoks). Slik kjem det også fram i desse transkripsjonane, ordna som dikt, med sine ujamne liner, pausar, brot, forstyrringar i talen, der smerta og lidinga trykkar seg stille fram.
Å offentleggjere talet på drepne eller teie om kor mange som har falle, er våpen. Dei døde er våpen. Også fråværet av våpen, våpenkvila, er eit våpen. Freden er eit våpen når den berre lever på krigens nåde. Og språk er våpen, i form av desinformasjon og propaganda. Og valden trengjer seg også inn i metaforane, slik som her, kor ein særleg torturmetode vert omtalt:
4. MAI
tjueen roser
(…)
Det finnes tjueen steder på kroppen til en mann
hvor det går an å lage en rose tjue fingre og
tær og så penis beklager språket
Okei
Du vet jo hvordan roser blomstrer hvordan
de åpner seg
Ja
Så vi gjør det på samme måte vi skjærer huden
ute ved fingerbenet på samtlige
tær og fingre
så gjør vi likedan der nede
det er det som er Tjueen roser
på kroppen til en mann
Mhm
( … )
Å spore noko oppbyggjeleg i tekstoverflatene, er umogleg. Her er røyster frå soldatar som ikkje syner anger, som lengtar heim, som veit dei er øydelagde menneske, som er i desimerte avdelingar, svoltne, forlatne, svikta, som ønskjer flykte frå krigen – og som ikkje har middel til flukt. Krigsvitnemåla fører ein lukt inn i det verste helvete. Når eg les tekstane, tenkjer eg ofte på soldatane som offer. Men dei er også, slik Börjel peikar på i etterordet, gjerningspersonar. Om det skulle liggje eit handlingsimperativ, eller eit ønskje om å avstå frå visse handlingar, i kjølvatnet av den dehumanismen som Ringe hjem uttrykkjer, må ei moglege løysinga vere ein radikal pasifisme. Krig uansett kor rettferdig ein meiner den er eller ikkje, er brotsverk mot menneskeheita.
Sindre Ekrheim, f. 1967, er poet, kritikar og redaktør for Krabben.